Y học thường thức

SỨC KHỎE TÂM THẦN SAU SANG CHẤN

Đã đăng trên bởi Thanh Ngân

SỨC KHỎE TÂM THẦN SAU SANG CHẤN

Theo chia sẻ của Thạc sĩ tâm lý Nguyễn Huỳnh Thái Dương – Khoa Tâm Thể, Bệnh viện thành phố Thủ Đức 

 

1. Biểu hiện của tổn thương tâm lý sau sang chấn và khi nào cần tìm đến bác sĩ chuyên khoa?

Theo HIệp hội Tâm thần học Hoa Kỳ (APA), sang chấn tâm lý là sự tiếp xúc với cái chết thật hoặc bị đe dọa, thương tích nghiêm trọng, hoặc bạo lực tình dục, có thể xảy ra trực tiếp, chứng kiến, nghe tin, hoặc tiếp xúc lặp lại với chi tiết bi thảm (American Psychiatric Association, 2013).

Những biểu hiện cho thấy một người đang bị tổn thương tâm lý sau sang chấn có thể chia thành bốn nhóm chính. Mức độ và biểu hiện của chúng khác nhau ở mỗi người, nhưng nếu kéo dài hơn một tháng và gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến cuộc sống, đó có thể là biểu hiện của Rối loạn stress sau sang chấn (PTSD – F43.1) và cần sự can thiệp của chuyên gia.

  • Hồi tưởng (Intrusive memories): Thường xuyên bị flashbacks (sống lại sự kiện, hồi ức đột ngột về sự kiện đã xảy ra dưới dạng hình ảnh, âm thanh, mùi vị, xúc giác, cảm xúc, mang tính chất ám ảnh, không kiểm soát được, như đang quay trở lại khoảnh khắc kinh hoàng đó trong hiện tại), gặp ác mộng về sự kiện đã qua, hoặc có những suy nghĩ đau khổ lặp đi lặp lại không thể kiểm soát.
  • Tránh né (Avoidance): Cố gắng tránh nói về hoặc suy nghĩ về sự kiện đó, tránh những nơi chốn, hoạt động hoặc con người có liên quan đến sang chấn.
  • Thay đổi tiêu cực về nhận thức và cảm xúc: Cảm thấy vô vọng về tương lai, có cảm giác xa lánh người khác, mất hứng thú với những hoạt động từng yêu thích, gặp khó khăn trong việc nhớ lại các chi tiết quan trọng của sự kiện.
  • Tăng kích động (Arousal and reactivity): Luôn trong trạng thái cảnh giác, dễ giật mình, khó tập trung, khó ngủ, dễ nổi cáu hoặc có những hành vi liều lĩnh.

Khi nào cần tìm đến bác sĩ chuyên khoa? Bạn hoặc người thân nên tìm kiếm sự giúp đỡ chuyên nghiệp ngay lập tức nếu các biểu hiện như trên:

  • Kéo dài hơn 1 tháng.
  • Khiến bạn đau khổ hay gặp khó khăn nghiêm trọng trong công việc, học tập, hoặc các mối quan hệ xã hội.
  • Ảnh hưởng đến khả năng thực hiện các hoạt động hàng ngày.
  • Có ý định tự làm hại bản thân hoặc người khác.

(American Psychiatric Association, 2025)

 

2. PTSD khác gì với trầm cảm hay lo âu thông thường?

Mặc dù PTSD có các triệu chứng chồng lấn với trầm cảm và rối loạn lo âu, điểm khác biệt chính nằm ở nguồn gốc và bản chất của các triệu chứng.

  • PTSD: Là một phản ứng trực tiếp và cụ thể đối với một sự kiện sang chấn (ví dụ: bạo lực, thảm họa tự nhiên, tai nạn). Các triệu chứng như hồi tưởng, ác mộng và né tránh chỉ xuất hiện và xoay quanh chính sự kiện đó.
  • Trầm cảm: Thường được đặc trưng bởi cảm giác buồn bã, mất hứng thú và năng lượng kéo dài, không nhất thiết phải có một sự kiện cụ thể nào gây ra. Mặc dù sang chấn có thể dẫn đến trầm cảm, nhưng trầm cảm thông thường không có các triệu chứng hồi tưởng đặc trưng của PTSD.
  • Rối loạn lo âu: Gây ra cảm giác lo lắng và sợ hãi quá mức, nhưng không nhất thiết phải liên quan đến một sự kiện trong quá khứ. Trong khi lo âu là một triệu chứng phổ biến của PTSD, nó không phải là yếu tố cốt lõi và không bao gồm các triệu chứng hồi tưởng.

Nói cách khác, nỗi sợ hãi và lo lắng trong PTSD là bị “mắc kẹt” trong quá khứ, liên tục tái hiện qua các ký ức và cảm xúc dữ dội.

(Mayo Clinic, 2023)

 

3. Việc trì hoãn điều trị tâm lý sau sang chấn có thể gây ra hậu quả gì lâu dài?

  • Việc trì hoãn điều trị PTSD có thể dẫn đến những hậu quả nghiêm trọng và lâu dài, làm suy giảm chất lượng cuộc sống của người bệnh.
  • Trì hoãn hoặc thiếu điều trị tâm lý sau các sang chấn nghiêm trọng có thể dẫn đến PTSD mạn tính kéo dài nhiều thập kỷ, thậm chí hơn 40 năm.
  • Các rối loạn tâm thần phối hợp như trầm cảm, rối loạn chuyển dạng cơ thể, phân ly và nghiện chất thường hiện diện cùng với PTSD.
  • Chất lượng cuộc sống bị suy giảm rõ rệt: suy yếu khả năng hoạt động, làm việc và giữ mối quan hệ xã hội lành mạnh. (Dana Bichescu và cộng sự, 2005)

Tóm lại, can thiệp tâm lý sớm và chuyên sâu sau sang chấn không chỉ giúp giảm triệu chứng mà còn ngăn chặn nguy cơ chuyển sang các dạng rối loạn tâm thần mạn tính, đồng thời bảo vệ sức khỏe tinh thần và chất lượng cuộc sống lâu dài.

 

4. Hiện nay có những phương pháp nào điều trị hiệu quả cho người bị sang chấn tâm lý hoặc PTSD?

Điều quan trọng cần lưu ý rằng không phải ai từng trải qua sang chấn cũng sẽ phát triển PTSD, và không phải ai bị PTSD cũng cần điều trị tâm thần. Với một số người, các biểu hiện PTSD có thể giảm dần hoặc biến mất theo thời gian. Những người khác có thể hồi phục nhờ sự hỗ trợ của gia đình, bạn bè,… Tuy nhiên, nhiều người mắc PTSD cần được điều trị chuyên nghiệp để vượt qua những đau khổ tâm lý có thể rất dữ dội và gây suy nhược.

Ngoài ra, cần hiểu rằng sang chấn có thể dẫn đến đau khổ nghiêm trọng, và nỗi đau đó không phải là lỗi của cá nhân. PTSD là một rối loạn có thể điều trị được. Càng được điều trị sớm thì cơ hội hồi phục càng cao.

Các bác sĩ tâm thần và chuyên gia sức khỏe tâm thần khác sử dụng nhiều phương pháp đã được nghiên cứu và chứng minh là hiệu quả để giúp người bệnh hồi phục sau PTSD. Hai phương pháp điều trị chính gồm: tâm lý trị liệu (Psychotherapy) và điều trị bằng thuốc (Medication), đều là các cách tiếp cận dựa trên bằng chứng khoa học. Theo một số nghiên cứu, Tâm lý trị liệu là phương pháp điều trị hiệu quả nhất. Thuốc có thể giúp kiểm soát các triệu chứng, và nhờ đó giúp người bệnh tham gia hiệu quả hơn vào các buổi trị liệu tâm lý.

Có nhiều phương pháp điều trị hữu ích, vì vậy người bệnh có nhiều lựa chọn. Không có một phương pháp điều trị nào phù hợp với tất cả mọi người. Khi làm việc với chuyên gia chăm sóc sức khỏe tâm thần, người bệnh có thể cùng nhau quyết định phương pháp nào là tốt nhất cho bản thân, dựa trên các lợi ích, rủi ro, tác dụng phụ và các yếu tố khác.

(American Psychiatric Association, 2025; U.S. Department of Veterans Affairs, National Center for PTSD, 2022)

 

5. Gia đình và người thân nên làm gì để hỗ trợ người vừa trải qua sang chấn?

Sự hỗ trợ từ gia đình và người thân đóng vai trò quan trọng trong quá trình phục hồi.

  • Lắng nghe và ở bên cạnh: Tạo ra một không gian an toàn về thể chất, cảm xúc và tạo ra một môi trường ổn định, có thể dự đoán được cho người bị sang chấn, để người bệnh có thể chia sẻ cảm xúc của mình mà không bị phán xét. Đơn giản chỉ cần ở bên cạnh họ và lắng nghe đã có thể tạo ra sự khác biệt lớn (Herman, 2015).
  • Học cách nhận biết các dấu hiệu: Tìm hiểu về PTSD và các phản ứng tâm lý sau sang chấn để hiểu rõ hơn về những gì người thân của bạn đang trải qua, tránh hiểu lầm và có cách hỗ trợ phù hợp. “Sang chấn không chỉ là một sự kiện đã xảy ra trong quá khứ; nó còn là dấu ấn mà trải nghiệm đó để lại trên tâm trí, não bộ và cơ thể. Dấu ấn này có những hậu quả kéo dài đối với cách mà cơ thể con người đối phó và tồn tại trong hiện tại.” Nhìn chung, sang chấn như một quá trình tác động sâu sắc đến mọi phần của con người, không chỉ đơn giản là sự kiện đã qua. Các dấu ấn này có thể ảnh hưởng đến cách mà người ta xử lý cảm xúc, hành vi và thậm chí sức khỏe thể chất trong suốt phần còn lại của cuộc sống. Gia đình và người thân cần hiểu rằng các phản ứng của người bị sang chấn (ví dụ: dễ giật mình, khó ngủ, tránh né, thay đổi cảm xúc) không phải là sự cố ý hay yếu đuối, mà là hệ quả sinh học và tâm lý của trải nghiệm đau thương (Van der Kolk, 2014).
  • Khuyến khích tìm kiếm sự giúp đỡ chuyên nghiệp: Nhẹ nhàng khuyến khích họ tìm đến bác sĩ hoặc nhà trị liệu tâm lý, và đề nghị đi cùng họ trong những buổi hẹn đầu tiên.
  • Chăm sóc bản thân: Việc hỗ trợ một người bị sang chấn có thể rất căng thẳng. Người chăm sóc cũng cần đảm bảo mình có đủ thời gian nghỉ ngơi và tìm kiếm sự hỗ trợ khi cần thiết.

(National Institute of Mental Health, 2023)